20 Απρ 2004

Φροϋδική Θεωρία Ενστίκτων και Ορμές Θανάτου

Ο Φροϋντ είναι εκείνος ο ερευνητής, που μεταξύ άλλων, έκανε γνωστό πως ασυνείδητοι παράγοντες επηρεάζουν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς (συμπεριλαμβανομένων των συμπεριφορών εκείνων που φαίνονται καθ’ όλα λογικές και ‘τετράγωνες’). Έφτασε επίσης στο συμπέρασμα ότι όλοι πρέπει να αποκτήσουν συνείδηση των μυστήριων επιθετικών δυνάμεων που υποθάλπουν μέσα τους διότι, αυτή –για εκείνον- αποτελεί την μοναδική συνθήκη για να μπορέσουν οι άνθρωποι να γνωρίσουν τον εαυτό τους και να αποκτήσουν έλεγχο και επίγνωση του εαυτού και των δυνάμεων / δυνατοτήτων τους.


Το θεωρητικό σχήμα του Φ. άρχισε με τις απόψεις του περί των ανθρωπίνων ενστίκτων, τα οποία αντιμετώπισε / εξέλαβε ως τις βασικές κινητήριες δυνάμεις του ψυχικού βασιλείου. Στα χρόνια που θα ακολουθούσαν, αυτή αποδείχτηκε η έμπνευση που τον οδήγησε στον ορισμό της έννοιας της libido. Μια από τις βασικές υποθέσεις του Φ. είναι ότι η ανθρώπινη προσωπικότητα δομείται πάνω σε βιολογικές ορμές (ο γερμανικός όρος Trieb), οι οποίες είναι πρωταρχικά σεξουαλικής και επιθετικής φύσης. Παρόλα αυτά, στο βιβλίο του ‘Πέρα από την Αρχή της Ηδονής’ το 1920, (και αφού ο ίδιος υπήρξε μάρτυρας του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου), η πρώτη αυτή θεωρητική υπόθεση εξελίχθηκε περαιτέρω και υπέστη μετατροπές. Έτσι η πρώτη δυάδα αναπροσδιορίσθηκε και, Έρως και Θάνατος αναδείχθηκαν σαν τις πρωταρχικές ενστικτώδεις ορμές που προσδιορίζουν τον άνθρωπο.

Ο Φ. επεξήγησε : Ο Έρως αναζητεί να συνθέσει όλο και περισσότερη ζώσα ουσία σε ακόμη περισσότερη ζώσα ουσία.

Σε αντίθεση με αυτό, η ορμή του Θανάτου: αντιπαρατίθεται αυτής της προσπάθειας και οδηγεί ότι είναι ζωντανό σε μια ανόργανη, πια, κατάσταση. (Φ. 1973, σσ. 140)

Η ενέργεια που καταναλώνεται από την ορμή του Έρως, ονομάστηκε libido. Παρότι δεν είναι στους σκοπούς αυτού του κειμένου η ανάλυση του όρου, αξίζει να σημειωθεί ότι η θεωρία της libido είναι πολύπλοκη και έχει ποικίλες όψεις. Παρά το γεγονός ότι ο Φ. θα αποφάσιζε τελικά να αφιερωθεί σε ψυχολογικές έρευνες και όχι σε νευρολογικές, το συγκεκριμένο αυτό κομμάτι της θεωρίας του θα ενσωματώνονταν για πάντα στην ψυχαναλυτική θεωρία και θα διατηρούνταν ως η βάση για περαιτέρω μελέτη και συμπεράσματα.

Σε ότι αφορά την έννοια της επιθετικότητας, αυτή για τον Φ. είναι πηγή ανανέωσης και αναγέννησης. Όσο περισσότερο το ένστικτο του Θανάτου είναι διάχυτο στον κόσμο, τόσο περισσότερο το Υπερεγό κατευθύνει την οργή του ενάντια στον εαυτό. Μία επιπόλαιη-επιφανειακή ανάγνωση του έργου του Φ. θα ήταν, ‘καλύτερα μια εξωτερικευμένη παρά μια εσωτερικευμένη βιαιότητα’. Το επιχείρημα του Φ. παρόλα αυτά, είναι αυτό που στη πορεία του έργου του ονόμασε ως τις δύο βασικές αρχές του Εμπεδοκλή, Έρως και Θάνατος, αγάπη και μίσος, με το ένα να προσπαθεί να καταστρέψει ότι το άλλο έχει δημιουργήσει. Έχει ήδη αναφερθεί πως αυτό που είναι απαραίτητο είναι να είναι κανείς ενήμερος και ξεκάθαρος σχετικά με αυτό, έτσι που να μην αποτύχει να δει τον κίνδυνο που εμπεριέχει μέσα του.


Μιλώντας για επιθετικά ένστικτα και επιθετικότητα, ας μιλήσουμε για το γεγονός ότι ο Φ. διέκρινε τον τρόμο που προκαλεί ο πόλεμος και, κατόπιν μελέτης, έφτασε στο συμπέρασμα ότι ,από την στιγμή που η επιθετικότητα και οι ορμές Θανάτου είναι πάντοτε παρούσες και ‘υποθάλπουν στην σκιά κάθε κοινωνίας, η βαρβαρότητα που τις χαρακτηρίζει μπορεί σαν συνέπεια να κατακλύσει τον κόσμο. Εκείνος, πρώτος, συνέλαβε την ιδέα ότι οι άνθρωποι δεν είναι σχετικά στατικά όντα (αντίληψη που ίσχυε μέχρι τότε), αλλά μάλλον το αποτέλεσμα μιας δυναμικής επεξεργασίας συνειδητών και ασυνείδητων ενδοψυχικών δυνάμεων, οι οποίες τους ωθούν άλλοτε να ζήσουν και να απολαύσουν την ζωή και άλλοτε να προκαλούν συγκρούσεις και να καταστρέφουν τα επιτεύγματα τους.

Οι ανησυχίες του σχετικά με τα κακά της κοινωνίας παρουσιάζονται στο βιβλίο του ‘Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας’ όπου ο ίδιος μας λέει: ‘Η επιθετικότητα μοιάζει πάρα πολύ σαν σεξουαλική ικανοποίηση’, και ακόμα: ‘Ο άνθρωπος είναι ο λύκος του ανθρώπου’ και υπάρχει διάχυτος σε όλο τον κόσμο. Αναρωτηθείτε πόσο επίκαιρες ακούγονται οι ιδέες του, ακόμη και στην εποχή μας, όπου το πάθος για δύναμη και έλεγχο είναι τόσο προφανές, ενώ, η Ειρήνη και η Λογική ακόμη φαντάζουν σαν μια παραίσθηση. Ακούγεται ειρωνικό ίσως, αλλά ποιος θα μπορούσε να απαντήσει σήμερα το ερώτημα που έθεσε ο Φ. το 1932, «Γιατί Πόλεμος». Αν η απάντηση είναι να δοθεί από μια από τις κύριες δυνάμεις στο χώρο της ψυχοθεραπείας, τότε σίγουρα δεν θα έρθει από την συμπεριφοριστική, -πράγματι επιστημονικά αποδεδειγμένη αρχή-, ‘Learning through experience’, δηλ. «Μάθηση μέσω εμπειρίας»…
Η Melanie Klein, μια από τους υποστηρικτές του Φ. τόνισε πως οι προσπάθειες να βελτιωθεί η ανθρωπότητα, και ιδιαίτερα να γίνει πιο ειρηνική, απέτυχαν ακριβώς επειδή κανείς δεν συνειδητοποίησε την σημαντικότητα και την δύναμη των επιθετικών ορμών, που είναι εσωτερικευμένες στο καθένα μας.


Αυτό το κομμάτι της Φροϋδικής θεωρίας, μαζί με την θεωρία περί ψυχοσεξουαλικών σταδίων ανάπτυξης, με τις πρωτοποριακές για την εποχή της διαπιστώσεις, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και έτυχε υπερβολικής κριτικής και απόρριψης. Αντίθετα με τον Nietzsche o οποίος λέει ‘αγάπα την μοίρα σου’, ο Φ. λέει ‘αγάπα την μοίρα σου και αποδέξου την, όπως πρέπει να αποδεχτείς την πραγματικότητα αν θέλεις να σέβεσαι τον εαυτό σου και τον κόσμο’.


Το κείμενο θα κλείσει μια αισιόδοξη και πολλά υποσχόμενη ρήση του Goethe:
«only what is fruitful is true»

«μόνο ότι είναι καρποφόρο είναι Αλήθεια».

O Freud, όπως ακριβώς ο Spinoza, δημιούργησε ένα ‘μοντέλο ανθρώπινης φύσης’, βάση του οποίου όχι μόνο οι νευρώσεις ή άλλες ασθένειες, αλλά και όλες οι ανθρώπινες ικανότητες, σκέψεις και δυνατότητες μπορούν να παρατηρηθούν και να εξηγηθούν. Ο ίδιος πέθανε στο Λονδίνο το 1936. Οι ανακαλύψεις του περί ασυνειδήτου και δυναμικής φύσης και αλληλεπίδρασης των ενδοψυχικών οργάνων και ενορμήσεων άλλαξαν για πάντα το νόημα που δίνει ο καθένας στη ζωή, τη λειτουργία της ψυχικής συσκευής αλλά και στα δυναμικά της ανθρώπινης φύσης. Η Φροϋδική θεωρία μας παροτρύνει να ασχοληθούμε με το γεγονός ότι είμαστε κατ’ ουσίαν συναισθηματικά όντα, εσωτερικά διαιρούμενα αλλά, παράλληλα, δημιουργικά και πολύπλοκα πλάσματα. Αντί λοιπόν να μπαίνουμε σε διαδικασία αντίρρησης, απόρριψης και ατελείωτων διαπραγματεύσεων για την καταλληλότητα και την αξιοπιστία της ψυχανάλυσης, ή την εφαρμογή και την αλήθεια που κρύβει, ας αναρωτηθούμε τι έχει τελικά έχει νόημα και είναι λογικό για μας, τι είναι ακόμη καρποφόρο στο έργο ενός άνδρα που άφησε το σημάδι του στην εποχή μας, και που διερεύνησε με τιμή για όλη του τη ζωή τους τρόπους με τους οποίους ζούμε, αγαπάμε, υποφέρουμε και πεθαίνουμε˙ αλλά και τον τρόπο που οδηγούμε εμείς οι ίδιοι τους άλλους, σε αυτές τις καταστάσεις ….

Από την Κ. Παπαδάκη, ψυχολογο